Μετάνοια - O τρόπος της Αλήθειας

Μητροπολίτου Αὐστρίας Ὑπερτίμου καὶ
Ἐξάρχου Οὑγγαρίας καὶ Μεσευρώπης κ. κ. Ἀρσενίου

Κατά τήν νεότερη Εὐρωπαϊκή Φιλοσοφία, πολιτισμό δημιουργοῦν μόνο οἱ ἄνθρωποι καί οἱ κοινωνίες πού ἔχουν ἐπίγνωση τοῦ θανάτου τους[2]. Μέ ἄλλα λόγια ἡ ἀναμέτρηση μέ τά ὅρια τῆς ὕπαρξης, εἶναι ὁ μόνος τρόπος ἀληθινῆς βιοτῆς καί οὐσιαστικῆς προόδου. Ὅποιος τολμᾶ νά ἀντικρύσει τήν ὕπαρξή του ὡς αἰτιατό (ἀποτέλεσμα)- ἐφόσον ὁ καθένας ἀπό ἐμάς δέν θέλησε νά ὑπάρξει- αὐτός μπορεῖ νά ἀναζητήσει τήν Αἰτία καί τό νόημα. Ἡ γνώση τῶν ὁρίων σηματοδοτεῖ τήν κατάκτηση αὐτοσυνειδησίας καί ταυτόχρονα συνοδεύει τήν ἀναζήτηση πληρότητας.

Κατά τήν Ὀρθόδοξη χριστιανική ἀντίληψη, στόν κόσμο διακρίνονται μόνο δύο "ποιότητες", τό Ἄκτιστο καί τό κτιστό, ἡ Αἰτία καί τό αἰτιατό, οἱ ὁποῖες συνθέτουν τήν πραγματικότητα τῆς ὕπαρξης. Στήν Παράδοσή μας ἡ γνώση τῶν ὁρίων δέν παρουσιάζεται ὡς ἐγκλωβισμός, ἀλλά ὡς εὐκαιρία. Ζεῖ τό ἀνθρώπινο ὄν, ὅταν ἀποφασίσει νά σχετιστεῖ μέ τήν Αὐτοαιτία, τόν Τριαδικό Θεό[4], γίνεται δώρημα ἐθελούσιας μετοχῆς. Ἡ μετάβαση ἀπό τήν ἐγωτική ἐμμονή στίς δυνατότητες τῆς πεπτωκυίας ἀνθρώπινης φύσης, στήν πληρότητα τῆς σχέσης μέ τόν Θεό, φανερώνει τήν ὀντολογική ἔννοια τῆς Μετάνοιας. Ἀπλούστερα, ἡ μετάνοια εἶναι ἡ στροφή τῆς ὕπαρξης στή Ζωή τοῦ Θεοῦ.  "Ἐγὼ ἦλθον ἵνα ζωὴν ἔχωσιν καὶ περισσὸν ἔχωσιν"[6].

Ἀμαρτία κατά τήν ἁγιογραφική παράδοση εἶναι τό νά θεωρεῖ ὁ ἄνθρωπος τό εἶναι του ὡς αὐτοαλήθεια. Ἀντιθέτως, σωτηρία εἶναι ἡ σχέση μέ τόν Ἄκτιστο. Αὐτή ἡ δυναμική ἀνάγνωση τῆς μετάνοιας στήν ὀρθόδοξη παράδοση   δέν ἀνταποκρίνεται στό παρωχημένο καί καταπιεστικό σχολαστικό μοντέλο τῆς θρησκευτικῆς προσωπικῆς αὐτοβελτίωσης. Σκοπός τοῦ χριστιανοῦ δέν εἶναι ἡ δόμηση ἐνός δυνατοῦ καί ὀχυρωμένου στίς ἰδεολογικές βεβαιότητες ἑαυτοῦ, ἀλλά ἡ συνάντηση μέ Τόν ὅλως Ἄλλο. Εἶναι ἡ μανική ἀναζήτηση τοῦ τόσο Ξένου καί συνάμα οἰκείου Θεού˙ τοῦ Ξένου, πού μέ ξένο τρόπο νικᾶ τόν θάνατο. "...δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, τὸν ἐκ βρέφους ὡς ξένον ξενωθέντα ἐν κόσμῳ· δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν ὁμόφυλοι μισοῦντες θανατοῦσιν ὡς ξένον· δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν ξενίζομαι βλέπειν τοῦ θανάτου τὸ ξένον· δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὅστις οἶδεν ξενίζειν τοὺς πτωχούς τε καὶ ξένους·..."[8] καί παρά τήν πλατωνική ἀντίληψη «Θεός ἀνθρώπῳ οὐ μίγνυται»[10]. Συναντᾶ τόν ἄνθρωπο στήν ἀπόλυτη ἔκπτωσή του καί τόν καλεῖ στήν πληρότητα τῆς υἱοθεσίας. Ὁ χριστιανικός ἀγώνας, ἡ ἀσκητική τῆς Ἐκκλησίας, ἀποτελεῖ τόν τρόπο ἀνταπόκρισης σέ αὐτή τήν πρόσκληση. Ἡ ἐν Χριστῷ ἄσκηση δέν φανερώνεται ὡς ἀπαξίωση τῆς σωματικότητας, ἀλλά ὡς ἀνταπόκριση ἐκστατικής ἀγάπης στόν Ἰησοῦ Χριστό διά τῆς πιστότητας στίς ἐντολές Του."᾿Εὰν ἀγαπᾶτέ με, τὰς ἐντολὰς τὰς ἐμὰς τηρήσατε"[12].

Ἡ μετάνοια παρουσιάζεται ὡς μετοχή στό διαρκῶς νέο καί ἀνακαινιστικό μυστήριο τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ, ὡς συμμετοχή στό πανηγύρι τῶν πρωτοτόκων. Κάθε λατρευτική πράξη τῶν τέκνων τοῦ Θεοῦ καί κατεξοχήν ἡ συμμετοχή στήν Εὐχαριστία - τό μυστήριο πού συνθέτει τήν Ἐκκλησία,  δέν γίνεται ἀτομική αἴτηση σωτηρίας, ἀλλά ἑορτή τοῦ γεγονότος ὅτι ἐν Χριστῷ ὁ Θάνατος θανάτῳ πατεῖται, ἀποκαλύπτοντας τή σωτηρία ὡς τήν ἐν Χριστῷ ὁλοκλήρωση καί ἀνακεφαλαίωση τῶν πάντων "τώρα καί εἰς τούς αἰῶνες".

Ὁ μακαριστός γέροντας Σωφρόνιος Σαχάρωφ ἔλεγε: "Τόν ἄνθρωπο πού γίνεται πρόσωπο, τόν χαρακτηρίζει τό πλήρωμα τῆς συνειδήσεως ὅλης τῆς κτίσεως. Καί αὐτή ἡ συνείδηση, τήν ὁποία ἀναμένουμε νά δεχθοῦμε ὡς σωτηρία, εὐθυγραμμίζεται μέ τήν ἀρχή: γιά ὅλο τόν Ἀδάμ ὅπως καί γιά τόν ἑαυτό μας. Ἔτσι, λοιπόν, ἀν ὁ Κύριος δώσει σέ ὅλους μας αὐτή τήν συνείδηση, τότε θά εἴμαστε ἕνα. Θά εἴμαστε ἐνωμένοι ὡς ἕνας ἄνθρωπος. Γιά τή μετάνοια μας ἔλεγε ὁ Σιλουανός ὅτι μετανοούμε, δέν εἴμαστε ἄμεμπτοι, ἐφόσον δέν ἀποκτήσαμε τέτοια κατάσταση, ὥστε νά ζοῦμε ὅλη τήν ἀνθρωπότητα ὡς περιεχόμενο τῆς ἵδιας τῆς ζωής μας. Ἡ παγκοσμιότητα δέν εἶναι γνώση τῶν ποικίλων ἀπόψεων τοῦ ἀνθρωπίνου εἶναι ἐπί τῆς γῆς, ἀλλά εἶναι ἡ ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὁποία μου ἀποκαλύφθηκε ὅτι δέν εἶναι ψυχολογική ἀλλά δύναμη ὀντολογική πού ἐνοποιεῖ." [14] περιγράφει ἄριστα τήν ἔννοια τῆς μετάνοιας. Σέ αὐτή τή διάσταση ὅ,τι μᾶς χωρίζει ἀπό τό Θεό μᾶς ἀποπροσανατολίζει καί ἁμαρτάνουμε (ἀστοχοῦμε) στήν εὕρεση τῆς ἀλήθειας, ἐνῶ αὐτοκαταδικαζόμαστε στήν ἐξάντληση τῆς ὕπαρξης στά θνητά ὅριά μας. Ἡ κατάθεση αὐτῆς τῆς ἁμαρτίας στήν Ἐκκλησία μᾶς ἐπαναφέρει στή ζωή καί μᾶς ἰκανώνει γιά τή μετοχή στό ἐκκλησιαστικό γεγονός. Ἀντιστοίχως, ἀρετή δέν εἶναι ἡ ἀπόκτηση συγκεκριμένων δεξιοτήτων, ἀλλά ἡ κατάθεση τῆς ὕπαρξής μας στόν  αἰώνιο Θεό καί ἡ  ἐθελούσια παραίτηση στήν ἀλήθεια Του."ὅτι διὰ τὴν ἀλήθειάν ἐστιν ἡ ἀρετή, ἀλλ᾿ οὐ διὰ τὴν ἀρετὴν ἡ ἀλήθεια. Ὅθεν ὁ διὰ τὴν ἀλήθειαν πράττων τὴν ἀρετήν, κενοδοξίας οὐ τιτρώσκεται βέλεσιν· ὁ δὲ τὴν ἀλήθειαν ἀρετῆς ἕνεκεν ἐπιτηδεύων, σύνοικον ἔχει τῆς κενοδοξίας τὴν οἴησιν.."[16]

Ἀναγκαῖο στοιχεῖο τοῦ δρόμου τῆς μετανοίας εἶναι ἡ αὐτογνωσία, ἡ θέα τοῦ ἑαυτοῦ, ἡ συναίσθηση τῆς ἁμαρτίας. Ὁ γέροντας Σωφρόνιος στήν πνευματική του αὐτοβιογραφία ἔγραφε: "οἱ πατέρες λένε ὅτι ἡ συναίσθηση τῆς ἁμαρτίας μᾶς εἶναι μεγάλο δῶρο τοῦ Οὐρανοῦ, ἀνώτερο ἀπό τήν ὅραση ἀγγέλων. Καί ἐγώ γιά πολύ καιρό παρέμενα πνευματικά τυφλός. Πίστευα ὅτι ἀνερχόμουν σέ ἐπίπεδο ὑψηλότερό του Εὐαγγελίου"[18].

Εἶναι ἀδιαμβισβήτητο γεγονός πως κάθε άνθρωπος πού βρίσκεται στή γῆ, "μοιραία" θά χάσει τόν προσανατολισμό του, τόν δρόμο του. Θά νιώσει τό σκοτάδι καί τή μοναξιά τῆς ἁμαρτίας. Θά ἀμαυρώσει τή στολή τῆς υἱοθεσίας. Πάντα ὅμως ἔχει τήν εὐκαιρία τῆς ἀλλαγῆς, τῆς στροφῆς στήν πρωτότυπη εἰκόνα, τόν Ἰησοῦ Χριστό, ὁ ὁποῖος εἶναι «ἡ ἀπαράλλακτος εἰκὼν τοῦ Πατρός,ὁ χαρακτήρ τῆς ἀϊδιότητος αὐτοῦ[20] , καί ἕλκει τή Συγχώρεση, σύν-χωρῶ στόν ἴδιο τόπο μέ τόν Κύριό μου καί τούς ἀδελφούς μου. Αὐτή ἡ μυστηριακή συγχώρεση, εἶναι θεία δωρεά μέ ὀντολογική σημασία, καί δέν παρέχει ψυχολογικές καί ψυχοθεραπευτικές βακτηρίες πού προσπαθοῦν νά ἐξαφανίσουν τίς ἐνοχές. Ἡ μετάνοια δέ αὐτή φανερώνει τήν ἀσφαλέστατη ὁδό τῆς ταπείνωσης, τῆς αὐτοπαραίτησης στόν ἀγαπώμενο Κύριο καί ὁδηγεῖ στή θέα[22] τοῦ Θεοῦ. Τό μυστήριο τῆς ἄφεσης καθαίρει ἀπό τήν ἀρρώστια τῆς ἀτομικότητας, ἡ ὁποία ὅσο καί ἄν περιπλανηθεῖ ἐπιστρέφει στόν ἑαυτό τῆς- ὅπως ὁ Ὀδυσσέας τῶν Ὁμηρικῶν ἐπῶν- ἐνῶ προτρέπει στό ταξίδι τῆς ἀναζήτησης τῆς σχέσης μέ τόν Θεό κατά τό βιβλικό παράδειγμα τοῦ Ἀβραάμ.[24]

Ὁ δρόμος τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς μπορεῖ νά εἶναι δρόμος ἀναμάρτητος, δηλαδή, γεμάτος πληρότητα, Χάρη καί Οὐράνια χαρά. "Ἐπαναλαμβάνουμε συχνά στήν Ἐκκλησία αὐτήν τήν προσευχή: Καταξίωσον, Κύριε, ἀναμαρτήτους φυλαχθῆναι ἡμᾶς. Μία ζωή ἀναμάρτητη πάνω στή γῆ ἀνοίγει τίς πόρτες τοῦ οὐρανοῦ. Δέν εἶναι ὁ διανοητικός πλοῦτος πού σώζει τόν ἄνθρωπο ἀλλά ἡ ἀναμάρτητη ζωή πού μᾶς ἑτοιμάζει νά ζήσουμε μέ τόν Θεό, στόν μέλλοντα αἰῶνα. Ἡ χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος θά μᾶς διδάξει γιά ὅλες τίς αἰώνιες  πραγματικότητες. Ἀλλά ὀφείλουμε νά προσθέσω ὅτι πρέπει πάντα νά φέρετε στή συνείδησή σας τίς ἐντολές: Ἀγάπα τόν Θεό τόν Δημιουργό σου, μέ ὅλο τό εἶναι σου καί τόν πλησίον σου ὡς σεαυτόν".[26], μία ἀποκάλυψη τοῦ ὅλως Ἄλλου Θεοῦ. Ἑπομένως ἡ καθημερινότητα ἀπό συσσώρευση ματαιώσεων καί πόνου γίνεται ἔκπληξη ζωῆς καί φανέρωση τοῦ "ἐν ὑμῖν ἐνεργοῦντος Θεοῦ"[28]

Ὁλοκληρώνοντας τίς σκέψεις μας γιά τό ζήτημα τῆς μετάνοιας παραθέτουμε μία προτροπή ἀπό τήν πνευματική αὐτοβιογραφία τοῦ π. Σωφρονίου Σαχάρωφ, ἡ ὁποία εἶναι ἰδιαιτέρως παρήγορη. Ἀποκαλύπτει τόν Κύριο ὡς τόν Σωτῆρα ἐκείνων πού δέν αὐτοδικαιώνονται ἀλλά ἀντιλαμβάνονται τήν ἁμαρτωλότητά τους καί Τόν ἐμπιστεύονται ὁλοκληρωτικά[30].

Ἡ Μετάνοια εἶναι ἡ ἀποστροφή τῆς βιωτῆς τοῦ θανάτου καί ἡ ἐκ νέου ἐπιθυμία τῆς κοινωνίας μέ τήν Ζωή, χωρίς φόβο καί πάθος καί κυρίως χωρίς ἀνταλλάγματα ἀλλά μέ ἀγάπη πού χρηστεύεται [32].